Historia zjednoczenia Rusi

Panteleimon Aleksandrowicz Kulisz (1819—1897), pisarz, poeta, etnograf, tłumacz, historyk, był jednym z najwybitniejszych działaczy ukraińskiego oświaty, „władcą myśli” ukraińskiej inteligencji. Pod względem popularności i wpływu nie ustępował Tarasowi Szewczenko. Kulisz jest autorem koncepcji „filozofii farmy”; twórcą „kuliszówki” — jednej z... wczesnych wersji ukraińskiego alfabetu; głównym autorem pierwszego pełnego ukraińskiego tłumaczenia Biblii. Był typowym ukrainofilem, wychwalającym kozacką przeszłość i mitologizującym hetmaństwo oraz kozacką starszyznę jako obrońców prawosławia przed katolicyzmem i islamem. Ale to było w młodości. Wszystko zmieniło się od momentu wydania fundamentalnego dzieła historycznego P. Kulisza „Historia zjednoczenia Rusi” i jego kontynuacji — „Historia odpadnięcia Ukrainy od Polski”. Kulisz wykonał ogromną pracę, krok po kroku, na podstawie dokumentalnych świadectw obalając historyczne mity związane z działalnością Zaporoskiej Sicz i jej hetmanów. Historyk doszedł do wniosku, że to właśnie rosyjskie samodzierżawie i prawosławie odegrały główną rolę w historycznym procesie rozwoju ukraińskiego narodu i zachowania jego kultury. Niewątpliwie, Kulisz zdawał sobie sprawę, że książka napisana w takim tonie wywoła oburzenie wśród jego zwolenników. Przeformułowanie poglądów, zupełnie inne postrzeganie przeszłości jego narodu stało się trudnym etapem zarówno dla samego Kulisza, jak i dla jego zwolenników. Jak powiedział słynny francuski filozof Denis Diderot: „W historii każdego narodu znajdzie się wiele stron, które byłyby wspaniałe, gdyby były prawdą”. Wielu ulegało takiemu pokuszeniu i wymyślało „wspaniałe strony”, ale Panteleimon Kulisz podążał inną drogą, uznając w historii tylko jeden argument — prawdę, ponieważ, według jego przekonania, „dla historyka słowo prawdy powinno być cenniejsze od przychylności czytelników”...